De tijd versnelt en put ons uit

Het zangerige Duits van Hartmut Rosa (1965) verraadt zijn geboortestreek: het Zwarte Woud, Duitslands grootste bos bij de Frans-Zwitserse grens. Elk jaar viert de hoogleraar sociologie er vakantie, van kerstavond tot nieuwjaarsdag. Hij bezoekt familie en in de kerk bespeelt hij het orgel.

Ja, dit is een van die kleine oasen van rust waar ik het in mijn werk over heb, zegt Rosa, die bekendheid verwierf met zijn analyse van de moderne tijdservaring: in de negentiende eeuw begon onze grote haast, de eenentwintigste eeuw dwingt ons tot een tempo dat bijna niet meer is vol te houden.

Rosa's eigen leven lijkt een voorbeeld van dat snelle leven: hij komt net uit Brazilië; volgende week moet hij naar Japan. Hij doet Amsterdam aan voor alweer een lezing.

Hebt u deze zomer nog wel tijd voor vakantie?
"Jazeker, elke zomer geef ik drie weken een zomerschool voor honderd begaafde scholieren. Dat doe ik graag, die drie weken hoef ik me verder nergens druk om te maken."

En dat noemt u geen werk maar vakantie.
"Klopt. Vakantie betekent voor mij: leven zonder het gevoel dat ik eigenlijk iets anders moet doen, zoals e-mails beantwoorden, essays te corrigeren of zelf nog iets te schrijven. Zo'n bevrijding ervaar ik niet als ik een paar weken op een Spaans strand lig. Daar denk ik: ik kan nog wel een beetje Luhmann lezen, of Heidegger.

Tijdens de zomerschool doe ik wel iets nuttigs, maar wat ik er doe heeft niets te maken met de rest van mijn leven, dat dringt daar niet zomaar in door. Daardoor stopt de impuls om aan de slag te gaan."

Is dat het recept?
"Het gevaar blijft dat ik daardoor gevangen zit in onze moderne accumulatielogica, de eis om steeds maar te stapelen. Het is precies die logica die zorgt voor de versnelling: je moet voortdurend iets doen om kapitaal te verwerven. Lezen voor cultureel kapitaal, mensen zien voor sociaal kapitaal. En het belachelijkste is dat we iets willen dóen om ons te ontspannen - dan voelen we de dwang om ons te ontspannen.

Hoe het wel moet? Vraag je maar eens af op welke momenten je het afgelopen jaar werkelijk gelukkig was. Als ik ernaar vraag hoor ik meestal: toen-en-toen was ik gelukkig doordat ik geraakt werd door wat ik zag of meemaakte.

Dat noem ik 'resonantie': er klinkt iets in jou mee. Maar net zo goed laat je iets resoneren in de wereld: ik merk dat scholieren mijn woorden in de zomerschool begrijpen, dat ik mensen aanspreek of laat nadenken. En als ik op het orgel speel ervaar ik hoe de orgelklanken de kerk vullen - dat is ook resonantie. Het is lastig om zulke resonantie te ervaren als je niets doet. Je kunt maar beter wat doen. Maar je moet niet doelbewust zulke ervaringen willen opdoen, want ze laten zich slecht plannen."

Resonantie, wat bedoelt u daar precies mee?
"Laat ik beginnen met het tegendeel: vervreemding, het gevoel dat de wereld haar betekenis heeft verloren, dat ze bleek is geworden. Dat niets me meer wat doet.

Resonantie betekent juist dat je wél geraakt wordt door de wereld. Ze komt alleen tot stand als je de wereld geen zin hoeft te geven, maar als je de ervaring opdoet dat de wereld zelf zinvol is. Alleen dan kan de wereld tot je spreken, en iets tot trilling brengen in jou; als we zelf die zin geven, blijft de wereld stom."

We hebben, zegt Rosa, drie bronnen voor die ervaring. De eerste is religie.
"Ook al denken we vaak dat het geloof ten grave is gedragen, toch kunnen gelovigen juist daar die resonantie in ervaren. Iemand hoort en ziet ons - je kunt dan denken aan God, maar ook aan andere mensen. Ook de dingen - brood, wijn, het kruis - spreken tot ons in de eredienst, ze zijn vervuld van een betekenis die er niet alleen door ons is ingelegd.

Kunst is de tweede bron, natuur de derde: de bergen, de zee, de ijsbeer. Ook in de ecologische discussie leeft dat idee: de angst dat de natuur terugslaat na zoveel jaren uitbuiting door de mens. Ook dan spreekt de natuur met een eigen stem."

Lijdt iedereen wel onder de haast die u signaleert? Is dat niet een erg elitair probleem?
"Helemaal niet. Neem bouwvakkers. Ze werken onder enorme tijdsdruk. Of vrachtwagenchauffeurs die in zo'n korte tijd een lange rit moeten maken, dat ze geen tijd hebben om zich te houden aan de verplichte rusttijden en de maximumsnelheid - en dan moet de chauffeur ook nog zijn eigen boete betalen. Hij oefent niet zelf de druk uit, het is zijn baas die hem zo hard laat rijden.

Wij wetenschappers hebben die druk geïnternaliseerd. Ik heb geen baas, maar ik voelde me wel verplicht een lezing voor te bereiden voor vandaag. Als die druk zo vanbinnen komt, is die bijna nog erger. Ik kan niet zeggen dat die afschuwelijke baas me dwingt. Ik kan ook niet proberen mijn baas om de tuin te leiden - ik heb immers met mijzelf te kampen. Daarmee wil ik niet zeggen dat die chauffeur het makkelijker heeft, met zijn karige inkomen zal hij het eerder moeilijker hebben.

Omdat de elite zichzelf de versnelling oplegt, verwacht ik bij die groep - waar ik zelf toe hoor - weinig verzet. Tegen wie moet je je verzetten? Bij de bouwvakker en de chauffeur zit dat anders. Zij verdienen weinig en worstelen met een duidelijk aanwijsbare macht buiten zichzelf. Ik heb goede hoop dat het verzet tegen het gejakker bij hen begint."

Waarom werken we zo hard? Rosa schreef er dikke boeken over, vol met empirisch onderzoek. Een belangrijke aanjager van ons moordende levenstempo is volgens Rosa het kapitalisme. "Tegenwoordig is het uitgangspunt dat we moeten versnellen om de status-quo te behouden. Dat is uniek in de geschiedenis. In de achttiende eeuw ging je harder werken voor een betere toekomst, zodat je kinderen het beter zouden hebben dan hun ouders. Dat was de stuwende kracht tot achterin de twintigste eeuw.

En nu? Nu wacht ons geen betere toekomst, maar de afgrond. Als je niet hard genoeg werkt, val je erin. Dat is een pervers systeem."

U klinkt als een somberende socioloog, niet als een levenskunstenaar die ons leert ontspannen. Terwijl ze u in Duitsland de 'onthaastingsgoeroe' noemen.
"Ja, iemand die adviezen geeft aan individuen die alleen maar op zichzelf zijn gericht. Maar Adorno zei al: er is geen goed leven in een verkeerde omgeving. Er is ook geen goede vakantie in een foute omgeving.

Als individu kun je je maar zeer beperkt onttrekken aan de versnelling. Werknemers in zorgende beroepen hebben geen tijd meer om de juiste zorg te verlenen: niet alle medische handelingen kunnen ze goed verrichten en voor een gesprek is al helemaal geen tijd meer. Iets dergelijks zie je bij docenten. Geen wonder dat juist in de zorg en het onderwijs zo veel burn-outs voorkomen."

Wat moet er voor hen veranderen?
"Te vaak krijgen mensen in dit soort beroepen een cursus tijdmanagement, alsof het aan hen ligt. Ze leren om na het werk te ontspannen, om een levensritme te ontwikkelen dat past bij een 'gezonde werknemer'. Die creëert in zijn drukke leven eilandjes van resonantie: de hele week keihard werken en dan op vrijdag naar een concert, zaterdag het bos in of zondag naar de mis. Maar dat heeft toch niets met het goede leven te maken?

Ik wil de zaak omkeren en resonantie als uitgangspunt nemen. Een verpleger hoort voldoende tijd hebben om te luisteren naar een patiënt.

Dat lukt niet als de economie almaar door dient te groeien. Ik pleit voor een ander idee van de welvaartsstaat. Geef iedereen een basisinkomen, dan verlos je mensen van de angst dat ze altijd maar door moeten jakkeren."

We moeten toch steeds harder werken?
"Welnee. Juist nu hebben we de ideale omstandigheden om het rustiger aan te doen. Eeuwenlang kampten we met schaarste, nu leven we in een wereld van overvloed. Veel arbeid is geautomatiseerd, dat hoeven we zelf niet meer te doen. Doorjakkeren is niet meer nodig, al houdt het neoliberalisme ons voor dat we met schaarste kampen en voor de broodnodige economische groei hard door moeten werken.

Maar wie of wat dwingt ons daartoe? Niets en niemand. Sterker nog: de versnelling leidt op den duur tot een catastrofe, en niet alleen een ecologische. Versnelling put onze fossiele brandstoffen uit, maar kost ons ook onze psychische energie - zie de burn-out van de verpleegster. Ook onze politieke energie raakt op. Politici kunnen de veranderingen niet meer bijbenen: hebben ze eindelijk een nieuwe wet aangenomen voor stamcelonderzoek of klonen, is die al achterhaald doordat de wetenschap ondertussen veel verder is.

Bovendien wordt de politiek trager, want het lukt politici niet meer om snel tot consensus te komen. Dat maakt planning erg lastig."

Prima redenen om het rustiger aan te doen. Maar kunnen we wel aan de tredmolen ontsnappen?
"Doet u niet zo fatalistisch, alstublieft. Een beetje historisch bewustzijn helpt. Wij, moderne mensen, laten ons toch door niets ringeloren - niet door de kerk, niet door de koning? We dachten dat we niet konden vliegen, we meenden dat de koning onaantastbaar was. Maar zie wat er is gebeurd."

Dit artikel is tot stand gekomen door steun van het Fonds voor bijzondere journalistieke projecten.

Wie is Hartmut Rosa?
Hartmut Rosa (1965) is een Duits hoogleraar sociologie aan de Friedrich Schilleruniversiteit in Jena. Hij is vooral bekend als criticus van onze tijdsbeleving: alles gaat sneller, wat leidt tot vervreemding en burn-out. Hij noemt die snelheid totalitair: iedereen lijdt er onder, en ze doordringt het hele leven: werk, liefde, vriendschap en zorg. En waar het recht en de staat ooit stabiliteit verleenden aan de wereld, veranderen die zelf ook steeds meer. De ene wet volgt op de andere, zo vertelde Rosa onlangs in Amsterdam tijdens de bijeenkomst 'Temporal Boundaries of Law' (georganiseerd door het Centre for Research of Time & Law (VU) en het Paul Scholten Centre for Jurisprudence (UvA)).

Waar Rosa in zijn eerste boeken geen uitweg bood uit die versnelling, zet hij in zijn nieuwste publicaties in op 'resonantie': een gevoel van verbondenheid met de wereld, dat de 'tredmolen waar we in zitten' te vertragen.